Lekcja historii z Wisłą Kraków #2

Temat: Odzyskanie niepodległości - Franciszek Pustelnik i wyzwolenie Krakowa

W trakcie I Wojny Światowej sprawa polska uzyskała rangę jednego z zagadnień polityki międzynarodowej. Wcześniej przez długie lata mocarstwa zaborcze dbały o to, by sytuacja Polaków była uznawana za ich wewnętrzną kwestię. Teraz jednak Rosja oraz Niemcy i Austria znalazły się w przeciwnych obozach. W toku wojny państwa zaborcze wydały szereg deklaracji dotyczących powojennej sytuacji Polski. Już w sierpniu 1914 roku głównodowodzący Armii Rosyjskiej Mikołaj Romanow w odezwie do Polaków obiecywał odrodzenie Polski pod berłem cara. Znamienny był akt 5 listopada 1916, w którym władze niemieckie i austro-węgierskie obiecywały powstanie Królestwa Polskiego, mającego pozostać w sojuszu z państwami centralnymi. Car Mikołaj II odpowiedział na to analogiczną deklaracją odbudowy wolnej Polski w unii z imperium rosyjskim. Deklaracje takie były próbą pozyskania poparcia Polaków, w efekcie jednak projekty odzyskania niepodległości nabierały realniejszych kształtów. W 1917 roku do wojny przystąpiły Stany Zjednoczone, a 8 stycznia 1918 roku prezydent USA Woodrow Wilson przedstawił 14-punktowy program pokojowy. Punkt 13 mówił o utworzeniu niepodległego państwa polskiego i zagwarantowaniu jego integralności terytorialnej poprzez konwencję międzynarodową.

Jednocześnie przebieg I Wojny Światowej wytworzył na ziemiach polskich swoistą próżnię polityczną. Cesarstwo Rosyjskie upadło w 1917 roku w wyniku rewolucji i wschodni zaborca pogrążył się w chaosie wojny domowej. Państwa centralne zajęły ogromne tereny - praktycznie całość obszaru dawnej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Jednocześnie jednak Niemcy i Austria wojnę przegrały - do tego stopnia, że ich państwowość została zachwiana. W Niemczech rewolucja doprowadziła do upadku Cesarstwa i powołania Republiki, Austro-Węgry zaś ostatecznie rozpadły się na szereg państw narodowych.

W październiku 1918 roku było już jasne, że wszystkie trzy państwa zaborcze poniosły klęskę. W warunkach postępującego rozpadu państw centralnych Polacy zaczęli organizować własne ośrodki władzy i rozpoczęli przejmowanie kontroli nad ziemiami polskimi. Działania te często miały spontaniczny charakter i ograniczony zasięg. Dopiero powołanie centralnego rządu i podporządkowanie mu się przez regionalne ośrodki doprowadziło do konsolidacji państwa polskiego.

Najwcześniej akcje wyzwalania spod dominacji zaborczej rozpoczęły się na terenie Galicji. 28 października 1918 roku w Krakowie powołano Polską Komisję Likwidacyjną - ogłosiła ona, że ziemie zaboru austriackiego należą do Polski. Zwierzchność Komisji Likwidacyjnej uznały różne urzędy i instytucje, realna władza zależała jednak od przejęcia kontroli nad miastem. Kraków w pierwszy dzień niepodległości wkroczył 31 października za sprawą „buntu” żołnierzy 56 i 93 pułku piechoty.

Akcję wyzwolenia Krakowa zorganizowała i przeprowadziła grupa oficerów-konspiratorów, na czele z porucznikiem Antonim Stawarzem i podporucznikiem Franciszkiem Pustelnikiem - piłkarzem Wisły Kraków. Działania zostały starannie zaplanowane, włącznie z przygotowaniem kilkuset biało-czerwonych kokard dla żołnierzy. Wieczorem 30 października Stawarz i Pustelnik udali się na dworzec w Płaszowie, skąd rozesłali telegramy do innych miast z informacją o rewolucji w Krakowie i przejęciu władzy. „Rewolucja w Krakowie. Rząd Polski objął władzę.” - tak zaczynał się tekst tej radosnej wiadomości. Konspiratorzy włączyli do akcji kolejarzy, którzy mieli torpedować ewentualne reakcje Austriaków, takie jak transport wojskowych do Krakowa lub wywóz spod Wawelu broni, żywności i innych zapasów.

Rankiem 31 października bezkrwawo opanowane zostały koszary przy ulicy Kalwaryjskiej (przez por. Stawarza) i Wielickiej (przez ppor. Pustelnika). Polacy służący w austriackiej armii zrywali „bączki” (oznaki czapek wojskowych) i przypinali w ich miejsce przygotowane wcześniej biało-czerwone kokardy. Następnie żołnierze wyruszyli w miasto i w radosnym pochodzie głosili mieszkańcom wyzwolenie królewskiego grodu. Rozbrajano napotkanych szeregowców i oficerów, zrywano austriackie symbole, opanowywano budynki administracji. Do pochodu przyłączali się krakowianie, zamieniając konspiracyjną akcję w patriotyczną manifestację.

Oddział Pustelnika maszerował poprzez Rynek Podgórski i ulicę Starowiślną na Rynek i następnie ulicą Floriańską pod pomnik Grunwaldzki na placu Matejki. Jednocześnie por. Stawarz zajął się organizacją polskich oddziałów i bardzo roztropnie szybko obsadził najważniejsze magazyny, nie dopuszczając do żadnych grabieży. Tuż przed południem doszło do niezwykle symbolicznego przejęcia odwachu na Rynku. U stóp wieży ratuszowej zgromadził się tłum krakowian, budynek przyozdobiono polskimi barwami i wartę zaczęli pełnić Polacy. Wśród wiwatujących tłumów znalazł się weteran powstania styczniowego z 1863 roku, co też miało swoją niezwykłą wymowę - po tylu długich latach niewoli właśnie spełniały się marzenia pokoleń Polaków.

Akcję wyzwalania Krakowa formalnie zakończyło oddanie władzy przez komendanta Twierdzy Kraków, generała Siegmunda von Benigniego. W obliczu agonii Imperium Habsburgów i odrodzenia Polski generał nie miał innego wyboru i przekazał swoje kompetencje Polskiej Komisji Likwidacyjnej. Zwierzchnikiem polskich sił zbrojnych okręgu krakowskiego został pułkownik Bolesław Roja.

Wyzwolenie Krakowa odbyło się bez rozlewu krwi. Kraków w pierwszy dzień niepodległości wkroczył wśród radosnych wiwatów i przy dźwięku patriotycznych pieśni, granych w trakcie pochodu przez orkiestrę kolejarzy.

Kim był Franciszek Pustelnik - jeden z bohaterów tego dnia?

Urodził się 10 września 1891 roku w Tenczynie koło Rabki. Jako jedyny z szóstki rodzeństwa wyjechał z rodzinnej miejscowości, a celem przenosin do Krakowa była nauka. Pustelnik uczęszczał do Gimnazjum św. Anny, czyli do dzisiejszego I Liceum im. Nowodworskiego. W okresie jego nauki sport w szkołach średnich Krakowa zdobywał wielką popularność. Zgodnie ze sprawozdaniami Gimnazjum, młodzież z tej placówki trzy razy w tygodniu uczęszczała do Parku Jordana. Niezależnie od tego, w szkole odbywały się zajęcia z gimnastyki w wymiarze dwóch godzin tygodniowo. Ze wszystkich gier i zabaw ruchowych szczególną uwagę uczniów przyciągała piłka nożna.

Nie jest pewne, kiedy dokładnie Franciszek Pustelnik został zawodnikiem Wisły. Z pewnością nie był jednym z założycieli klubu, Wisła bowiem powstała w II Szkole Realnej z inicjatywy i pod patronatem tamtejszego nauczyciela Tadeusza Łopuszańskiego. Pierwszymi zawodnikami byli uczniowie Łopuszańskiego, dopiero z czasem skład Wisły rozszerzył się na młodzieńców z innych szkół. Pustelnik do ekipy Wisły mógł dołączyć w 1907 lub 1908 roku, niewykluczone, że stało się to za prawą fuzji Wisły z innymi drużynami.
Pierwszy udokumentowany występ Pustelnika w barwach Wisły przypada na 14 czerwca 1908 roku. Tego dnia Wisła gościła we Lwowie, gdzie odbyły się zawody sportowe obejmujące lekką atletykę i piłkę nożną. Rywalem krakowian byli sportowcy drugiej drużyny Pogoni Lwów. Z tego meetingu zachowało się zdjęcie drużyny Wisły, a także program zawodów, na którym ktoś ręcznie dopisał uzyskane wyniki. Dzięki temu wiadomo, że Franciszek Pustelnik wynikiem 4 m 70 cm zajął trzecie miejsce w konkursie skoku w dal. Pustelnika zaliczyć więc wypada nie tylko do piłkarzy, ale też lekkoatletów Wisły.

Kolejne miesiące przyniosły dalsze występy Pustelnika, przy czym ówczesne skąpe relacje prasowe - często pomijające nawet skład drużyn - nie pozwalają dokładnie prześledzić rozwoju jego kariery. Z całą pewnością Franciszek Pustelnik był uczestnikiem pierwszych udokumentowanych Wielkich Derbów Krakowa, czyli meczu Wisła-Cracovia z 20 września 1908 roku. W pojedynku rozegranym na Błoniach padł remis 1:1 - według terminologii z tamtych lat, match był nierozstrzygnięty. Znamienne, że w spotkaniu tym zagrała spora grupa kolegów ze szkolnej ławy. Obrońca Pustelnik, środkowy ataku Franciszek Baścik, łącznik Jan Górski i jeszcze występujący po drugiej stronie barykady w drużynie Cracovii Franciszek Jachieć - chodzili nie tylko do tej samej szkoły, ale i do jednej maturalnej klasy!

Franciszek Pustelnik grę w barwach Wisły łączył z nauką także po zdaniu matury. Obrońca Wisły wybrał studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim. Ze spisu ludności Krakowa, przeprowadzonego w 1910 roku, wiadomo, że Pustelnik mieszkał przy ulicy Garncarskiej - wspólnie z kolegą z drużyny Janem Weyssenhoffem. Widać więc, że więzi klubowe były mocne i rozciągały się też na życie prywatne zawodników.

Pustelnik występował w Wiśle do roku 1914. Miał silną konkurencję, a w ówczesnej taktyce na boisku występowało tylko dwóch obrońców. O miejsce w składzie Pustelnik rywalizował z Andrzejem Bujakiem i Wilhelmem Cepurskim - nazwiska tej dwójki mocniej zapisały się w historii Wisły, jednak stało się tak prawdopodobnie dlatego, że zarówno Bujak, jak i Cepurski, swoją karierę kontynuowali także po 1918 roku, w czasach niepodległej Polski. Zachowało się w związku z tym więcej źródeł potwierdzających ich wysoką klasę sportową. Pustelnik nie był od Bujaka i Cepurskiego słabszy, ale jego przygoda z piłką w całości zamknęła się w okresie galicyjskim. W tym czasie Pustelnik występował w najważniejszych spotkaniach Białej Gwiazdy. Grał przykładowo w Mistrzostwach Galicji i w meczu otwarcia pierwszego stadionu Wisły. Jego nazwisko odnajdujemy także w sprawozdaniach z eskapad drużyny na mecze wyjazdowe - Pustelnik grał z Wisłą w Czechach i we Wrocławiu w 1911 roku, w Sopocie w 1912 roku, w Łodzi w 1913. Księga jubileuszowa Wisły z 1936 roku podaje, że łącznie Pustelnik wystąpił w 52 meczach Wisły.

Wybuch I Wojny Światowej przerwał działalność Wisły. Oprócz zakończenia kariery sportowej w przypadku Pustelnika wojna oznaczała też zawieszenie studiów prawniczych. Pustelnik 15 marca 1915 roku rozpoczął służbę wojskową. Przynależał do 56 pułku piechoty Austro-Węgier - oddział ten toczył walki z Rosjanami na terenie Galicji. Nie są znane szczegóły losów bojowych Pustelnika, wiadomo jednak, że służył kolejno w stopniu szeregowca, podoficera i podporucznika. Jednocześnie był członkiem konspiracji niepodległościowej i w takim charakterze wspólnie z porucznikiem Antonim Stawarzem z 57 pułku piechoty przygotował i przeprowadził opisaną akcję przejęcia przez Polaków władzy w Krakowie. Podkomendni Pustelnika i Stawarza 31 października 1918 roku w bezkrwawym buncie zrzucili austriackie dowództwo i rozbrajali stacjonujących pod Wawelem Austriaków. Akcja ta przerodziła się w radosny pochód i manifestację na cześć odzyskanej niepodległości.

Odrodzenie Polski nie od razu oznaczało powrót pokojowych czasów. Pustelnik służył w armii - ale teraz już w Wojsku Polskim - przez kolejne trzy lata, do kwietnia 1921 roku, gdy został ostatecznie zdemobilizowany i przeniesiony do rezerwy. W tym czasie były piłkarz walczył w 12 pułku piechoty i w 3 pułku piechoty strzelców podhalańskich. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej, między innymi w pamiętnej obronie Płocka w 1920 roku. Do cywila przeszedł w stopniu porucznika i z odznaczeniem Krzyżem Walecznych za wykazane męstwo.

W cywilu dokończył studia i już trzy lata później (w 1924 roku) obronił doktorat z prawa. Ustatkował się też w życiu rodzinnym - ożenił się z Marią Skalińską, a w 1926 roku urodził się ich jedyny syn, Janusz. W życiu zawodowym Franciszek Pustelnik poświęcił się pracy jako urzędnik w administracji publicznej. Rola ta wymagała skrupulatności, rzetelności i dokładności. Pustelnik pełnił między innymi funkcję wicestarosty we Włocławku i w Płocku. Pod koniec lat 30. przeniósł się do Warszawy, gdzie pracował w charakterze wojewódzkiego inspektora starostw i związków komunalnych. Po wybuchu II Wojny Światowej Pustelnik wraz z rodziną wyjechał ze stolicy, a okres okupacji spędził w mniejszych miejscowościach, między innymi w rodzinnym Tenczynie. W 1945 roku Pustelnik powrócił do Warszawy, jednak na miejscu swojego mieszkania zastał tylko gruzy. Dom został całkowicie zniszczony w czasie Powstania Warszawskiego, wtedy przepadły też wszystkie pamiątki, zdjęcia i dokumenty rodzinne.

W czerwcu 1945 roku Franciszek Pustelnik zgłosił się ponownie do pracy w administracji publicznej, rok później został skierowany na stanowisko Inspektora w Urzędzie Wojewódzkim w Pruszkowie. Z miastem tym związał się do końca swoich dni. Zmarł 18 sierpnia 1960.

Franciszek Pustelnik przez całe życie sumiennie wypełniał swoje obowiązki, bez szukania poklasku. Taka była jego rola w drużynie Wisły - to inni zawodnicy, na przykład bramkarze spektakularnymi robinsonadami lub napastnicy zmyślnymi kombinacjami, przykuwali uwagę publiczności. Obrońca musiał być tylko i aż solidny - wybić piłkę, zablokować rywala, przeciąć podanie - i z tego Pustelniak znakomicie się wywiązywał. Podobny charakter miała jego praca zawodowa - funkcja starosty i urzędnika w administracji publicznej nie rozbudza wyobraźni szerokich kręgów, ale jest niezbędna do sprawnego funkcjonowania każdej wspólnoty lokalnej. W podobny sposób można spojrzeć nawet na zorganizowaną przez Pustelnika akcję wyzwolenia Krakowa spod władzy zaborczej. Sytuacja geopolityczna była wówczas tak klarowna, że Kraków wybiłby się na niepodległość, nawet gdyby podporucznik Pustelnik nie przeprowadził „buntu” polskich żołnierzy. Gdy jednak okoliczności to umożliwiły, defensor Wisły przystąpił do dzieła - nie dla własnej sławy, ale ku wspólnemu pożytkowi. Można Pustelnika określić mianem cichego bohatera Białej Gwiazdy i naszej niepodległości.

Ten artykuł powstał z fragmentów książki „Niepodległa Polska - Odrodzona Wisła” opisującej odzyskanie niepodległości i reaktywację Białej Gwiazdy w 1918 roku.